Παρουσίαση του καταλόγου της έκθεσης Face Forward …into my home

Την Παρασκευή 26.01.2018 πραγματοποιήθηκε παρουσίαση του καταλόγου Face Forward …into my home στην Αίθουσα Προβολών του ΕΜΣΤ.
Ομιλητές στην εκδήλωση ήταν ο κ. Δημήτρης Παπαδημούλης, Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η κα Κίρκη Κεφαλέα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο κ. Γιώργος Εξαδάκτυλος, Γλωσσολόγος.

Πριν την παρουσίαση πραγματοποιήθηκε ξενάγηση στην έκθεση από τους επιμελητές, Μαρίνα Τσέκου και Γιάννη Βασταρδή.

Face Forward…into my home
Η εμπειρία του επιμελητή κειμένων ειπωμένη σε α’ πρόσωπο
(Το ‘δικό μου’ Face Forward)

 Το κύριο έργο μου για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έκθεσης του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) ήταν η επιμέλεια 20 γραπτών κειμένων στη Ν.Ε. για τον έντυπο κατάλογό της καθώς και η διαμόρφωση κειμένων για το ηχητικό υλικό της.

Οι ακόλουθες διαπιστώσεις έχουν βασιστεί στην επαγγελματική, επιστημονική, και προσωπική εμπειρία μου. Δεν είναι αποτέλεσμα κανονικής επιστημονικής έρευνας αλλά κυρίως στοιχειώδους και εμπειρικής, ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης δεδομένων.

4 προκλήσεις των γραπτών κειμένων που επιμελήθηκα

• Τα κείμενα είχαν αλλάξει είδος.
  Αρχικά, επρόκειτο για εκτεταμένα προφορικά κείμενα με αφηγήσεις των συμμετεχόντων προσφύγων τα οποία ηχογραφήθηκαν και απομαγνητοφωνήθηκαν. Κατά την απομαγνητοφώνηση, από προφορικά μετατράπηκαν σε γραπτά κείμενα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα κείμενα που επιμελήθηκα να είναι σαφώς μικρότερης έκτασης και να ακολουθούν διαφορετικές κειμενικές συμβάσεις έναντι των αρχικών.
• Τα κείμενα είχαν αλλάξει γλώσσα.
  Τα αρχικά προφορικά κείμενα ήταν αποτέλεσμα ταυτόχρονης διερμηνείας από τις μητρικές γλώσσες των συμμετεχόντων προσφύγων στη Ν.Ε. Επομένως, κατά την απομαγνητοφώνηση, τα γραπτά κείμενα ήταν στη Ν.Ε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα κείμενα που επιμελήθηκα, έναντι των αρχικών, εκτός από βέβαιες διαφορές σε γραμματικοσυντακτική και λεξιλογική μορφή να εμφανίζουν, πολύ πιθανόν, και διαφορές σε περιεχόμενο.
• Τα κείμενα είχαν αλλάξει πληρότητα.
  Κατόπιν της διερμηνείας από τις μητρικές γλώσσες των συμμετεχόντων προσφύγων στη Ν.Ε και της μετάβασης από προφορικό σε γραπτό λόγο, τα κείμενα που επιμελήθηκα ήταν λιγότερο ή διαφορετικώς πλήρη έναντι των αρχικών, καθώς, εκτός άλλων, είχαν αφαιρεθεί από αυτά επαναλήψεις και παλινδρομήσεις, παύσεις καθώς και αναφορές σε θέματα άσχετα προς τους σκοπούς του Face Forward…into my home.
• Τα κείμενα ήταν αποτέλεσμα κατευθυνόμενης (guided) παραγωγής λόγου.
  Τα αρχικά προφορικά κείμενα παράχθηκαν κατά τη διάρκεια ‘εργαστηρίων’ τα οποία οργάνωσε το ΕΜΣΤ. Σε αυτά, ένας ή δύο συντονιστές ζητούσαν από τους ομιλητές-συμμετέχοντες πρόσφυγες να μιλήσουν για τις εμπειρίες τους, με αφορμή συγκεκριμένα έργα τέχνης. Αφενός, οι ομιλητές δεν αντιμετώπισαν περιορισμούς στην παραγωγή λόγου. Αφετέρου, δεδομένων των έργων τέχνης ως αφορμή παραγωγής λόγου, ο λόγος των ομιλητών ήταν συναφής προς τους σκοπούς του Face Forward…into my home και είχε ως στόχο την επιτυχή υλοποίησή του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα αρχικά προφορικά κείμενα καθώς και τα μετέπειτα γραπτά κείμενα που επιμελήθηκα να μην είναι αφηγήσεις τυχαίων εμπειριών και απόψεων των συμμετεχόντων προσφύγων και, ως επιμελητής, πολλές φορές, να απαιτείται να αναζητώ το βαθύτερο προτασιακό περιεχόμενό τους (αγγλ. όρος «propositional content»), ήτοι την πρόθεση των ομιλητών κατά την εκφορά λόγου.

3 σημαντικά χαρακτηριστικά των γραπτών κειμένων που επιμελήθηκα

• Τα κείμενα είναι ποικίλα.
  Κάθε κείμενο, γραπτό ή προφορικό, μεταδίδει στον αποδέκτη του, εκτός άλλων, εμπειρίες και απόψεις του εκφέροντος. Η ποικιλία των γραπτών κειμένων οφείλεται στην ποικιλία των ομιλητών που παρήγαγαν τα αρχικά προφορικά κείμενα, όσον αφορά στους ακόλουθους παράγοντες:
• Φύλο (όχι ‘φυσικό φύλο’): Η μεγάλη πλειοψηφία των ομιλητών ήταν άρρενες (70%) και η μειοψηφία θήλεα (30%).
• Ηλικία (ανεξαρτήτως φύλου): Η πλειοψηφία των ομιλητών (55%) ήταν ενήλικες (25-40 ετών) και ακολουθούσαν (30%) οι έφηβοι-νεαροί (13-18 ετών), με σαφώς μικρότερη συμμετοχή (10% και 5% αντίστοιχα) νέων ενηλίκων (18-25 ετών) και μεσήλικων (40-60 ετών).
• Γραμματικές γνώσεις και επαγγελματική απασχόληση: Μολονότι δεν είχα στη διάθεσή μου τέτοια ‘βιογραφικά’ στοιχεία για κάθε έναν από τους ομιλητές, η μορφή και το περιεχόμενο των γραπτών κειμένων δήλωναν ότι η πλειοψηφία από αυτούς έχουν ολοκληρώσει τριτοβάθμια ή δευτεροβάθμια εκπαίδευση και ότι όλοι είχαν επαγγελματική ή ακαδημαϊκή απασχόληση στη χώρα προέλευσής τους. Επίσης, η μορφή και το περιεχόμενο των γραπτών κειμένων δήλωναν ότι όλοι έχουν γενικότερη ‘παιδεία’, όπως αυτή αποτυπώνεται στον γενικό τρόπο έκφρασής τους (αποτελεσματική χρήση σχημάτων λόγου, εικόνων και έμφασης, επίπεδο ύφους, κ.ά.).
• Τα κείμενα έχουν κυρίως θετικό περιεχόμενο.
  Βασική και εμπειρική ποιοτική και ποσοτική ανάλυση στις λεξιλογικές αναφορές των κειμένων ανάδειξε ότι η θετική χροιά (θετικότητα) πλειοψηφούσε της αρνητικής (αρνητικότητα). Για τις ανάγκες της συγκεκριμένης ανάλυσης, εντοπίστηκαν στα κείμενα λέξεις/φράσεις, είτε μεμονωμένες είτε σε ομάδες με σημασιολογικά συναφή μέλη, οι οποίες κατηγοριοποιήθηκαν ως θετικά και αρνητικά φορτισμένες αντίστοιχα. Χαρακτηριστικά, από τις συνολικά 254 θετικά και αρνητικά φορτισμένες λέξεις/φράσεις που εντοπίστηκαν, περίπου 90% είχαν θετική χροιά, με τις περισσότερες από αυτές (33%) να ανήκουν στην ομάδα λέξεων με μέλη τα σημασιολογικά συναφή «αγάπη, αγαπημένος κ.ά.»· ενδιαφέρον αποτελεί ότι οι λέξεις όπως «μουσική» και «πατρίδα» κατελάμβαναν το μικρότερο αλλά ακριβώς ίδιο ποσοστό έκαστη (10%). Όσον δε αφορά στο υπόλοιπο περίπου 10% των αναφορών σε αρνητικά φορτισμένες λέξεις/φράσεις, οι περισσότερες από αυτές (50%) ήταν στη λέξη «πόλεμος» ενώ, χαρακτηριστικά, δεν υπήρχε αναφορά (0%) στη λέξη «εχθρός» ή σε άλλες λέξεις, σημασιολογικά συναφείς προς αυτή (όπως «εχθρικός», «έχθρα», κ.ά.)
  Ο ακόλουθος πίνακας παρουσιάζει την κατανομή των 254 λέξεων/φράσεων στα κείμενα όσον αφορά στην αρνητική και θετική χροιά τους:

• Τα κείμενα αναδεικνύουν ελπίδα των συμμετεχόντων για το μέλλον τους.
  Βασική και εμπειρική ποιοτική και ποσοτική ανάλυση του προτασιακού περιεχομένου των κειμένων ανάδειξε τα ακόλουθα:
• Μολονότι, παραδοσιακά, όλοι διακρίνουμε τον χρόνο σε τρεις βασικές περιόδους (1: παρελθόν – 2: παρόν – 3: μέλλον), οι συμμετέχοντες πρόσφυγες τον διακρίνουν σε τέσσερεις (1: παρελθόν – 2: μετάβαση από παρελθόν σε παρόν – 3: παρόν – 4: μέλλον), καθώς ορίζουν ως επιπλέον διακριτή χρονική περίοδο εκείνη της γεωγραφικής και πολιτισμικής μετάβασής τους από τη χώρα προέλευσής τους προς την Ελλάδα. Η προσθήκη της συγκεκριμένης τέταρτης περιόδου τους διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους συνανθρώπους τους καθοριστικά και, δεδομένου ότι η Ελλάδα πιθανόν να μην είναι ο τελικός προορισμός τους, αυτή η περίοδος μπορεί να επαναληφθεί τουλάχιστον άλλη μία φορά στις ζωές τους.
• Οι συμμετέχοντες πρόσφυγες περιγράφουν με ακρίβεια και σαφήνεια κάθε μία από τις ανωτέρω τέσσερεις περιόδους, άλλοτε ως απολύτως θετική ή απολύτως αρνητική και άλλοτε ως θετική και αρνητική.
• Οι συμμετέχοντες πρόσφυγες αποδίδουν θετική περιγραφή στο μέλλον τους ακριβώς όπως αναπολούν το παρελθόν τους. Το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό, από πλευράς προτασιακού περιεχομένου, αφενός προσδίδει στα κείμενά τους ‘κυκλική’ ροή και όχι ‘γραμμική’ και, αφετέρου, αναδεικνύει ότι οι πρόσφυγες αντιμετωπίζουν το μέλλον τους με ελπίδα και αισιοδοξία.

Το ακόλουθο σχήμα παρουσιάζει τα ανωτέρω:

Κίρκη Κεφαλέα
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας
ΕΚΠΑ

Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω την σύντομη παρουσίασή μου με ένα ποίημα του Γιώργου Χουλιάρα που έχει τίτλο «Πρόσφυγες»:

Από την άλλη πλευρά

της φωτογραφίας γράφω για να θυμάμαι

όχι το πού και πότε αλλά ποιος

Δεν είμαι εγώ στη φωτογραφία

Τίποτε δεν μας άφησαν

να πάρουμε μαζί μας

Μόνον αυτή τη φωτογραφία

Αν τη γυρίσετε από την άλλη θα με δείτε

Εσύ είσαι στη φωτογραφία, με ρωτούν

Δεν ξέρω τι να σας πω

                                                (Από τη συλλογή Δρόμοι της μελάνης 2005)

Η τέχνη, είτε πρόκειται για ποίηση, για λογοτεχνία ή για εικαστική τέχνη, μπορεί και πρέπει να συμβάλει στον δημόσιο διάλογο, και να βοηθά να διαφωτίζονται καλύτερα επίκαιρα ζητήματα που αφορούν στην κοινωνία μας. Έτσι η τέχνη διευκολύνει στο να γίνει ένα ζήτημα πιο οικείο στο ευρύ κοινό. Γιατί, εκτός από αισθητική,  περιέχει και κριτική ματιά. Δεν εννοώ την στρατευμένη τέχνη, αλλά για εκείνη την τέχνη που δρα κριτικά με υπόγειο τρόπο, έμμεσα, υπαινικτικά και έτσι βαθύτερα.

Στην προκειμένη περίπτωση το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης μαζί με την Ύπατη Αρμοστεία είχαν μια πρωτότυπη ιδέα, να φιλοξενήσουν στο Μουσείο είκοσι ανθρώπους, μαζί με τις ιστορίες τους, και να ρίξουν μια διαφορετική ματιά σε ένα μείζον θέμα που δεν αφορά μόνο τους Έλληνες αλλά και ολόκληρη την Ευρώπη, και τον κόσμο γενικότερα, και που είναι το προσφυγικό. Και θα ήθελα σε αυτό το σημείο να ευχαριστήσω τη Διευθύντρια του Μουσείου κ. Κατερίνα Κοσκινά καθώς και τους δημιουργούς και επιμελητές αυτού του πρότζεκτ, την κ. Μαρίνα Τσέκου και τον κ. Γιάννη Βασταρδή που με κάλεσαν να μιλήσω στη σημερινή εκδήλωση.

Είκοσι πρόσφυγες συνθέτουν το περιεχόμενο αυτής της Έκθεσης από οχτώ διαφορετικές χώρες, από δύο ηπείρους, την Ασία και την Αφρική, είκοσι πρόσφυγες πρωταγωνιστούν, δέχτηκαν να φωτογραφηθούν, αλλά και να ξεδιπλώσουν τον συναισθηματικό τους κόσμο και να μιλήσουν για τις βιωματικές τους εμπειρίες με την πατρίδα τους, καθώς και για τα όνειρά τους στο ξεκίνημά τους στη νέα τους πατρίδα, παίρνοντας έμπνευση από έργα σύγχρονης τέχνης. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο μουσειακός χώρος είναι το ΕΜΣΤ. Έχει αποδειχτεί ότι η σύγχρονη τέχνη ξεκλειδώνει πιο εύκολα συναισθηματικά τους ανθρώπους.

Πρόκειται σίγουρα για μία ιδιαίτερα πρωτότυπη ιδέα: Γιατί Εκθέσεις με φωτογραφικό υλικό και θέμα τους πρόσφυγες έχουν γίνει στο παρελθόν και συνεχίζουν να γίνονται. Να αναφέρω την πολύ ενδιαφέρουσα -κατά τ’ άλλα- Έκθεση φωτογραφίας από Έλληνες φωτορεπόρτερ με τίτλο «Δρόμοι της επιβίωσης», η οποία πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2016 με φωτογραφικό υλικό από πρόσφυγες που διοργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.

Η συγκεκριμένη Έκθεση όμως διαφέρει, γιατί σκοπός της δεν είναι να αποτυπώσει το δράμα των προσφύγων πάνω στις σωσίβιες λέμβους ή στους καταυλισμούς, ούτε και τον πόνο και την απόγνωση ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους. Αντιθέτως εδώ οι φωτογραφίες αποτυπώνουν την έκφραση των συναισθημάτων τους με μια ελπίδα για το μέλλον. Εδώ βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια πραγματικότητα, η οποία όμως ούτε ωραιοποιείται αλλά ούτε και εμπορευματοποιείται μέσα από εικόνες δυστυχίας και πόνου. Τα πρόσωπα που, όπως είπαμε, πρωταγωνιστούν, και δεν είναι αντικείμενο λύπησης ή οίκτου, μιλούν με αισιοδοξία για το μέλλον τους, δείχνοντας ότι έχουν ξεπεράσει τους φόβους και τις ανασφάλειες που τους έχει προκαλέσει ο πόλεμος και οι αναταραχές στη χώρα τους.

Το διαδραστικό αυτό πρόγραμμα είναι σημαντικό, αφού από τη μια βοηθάει τους πρόσφυγες να ενταχθούν πιο γρήγορα και ομαλά στην καινούργια τους ζωή σε μια καινούργια κοινωνία, αφετέρου βοηθά και εμάς τους Έλληνες να κατανοήσουμε βαθύτερα τις νέες προκλήσεις της κοινωνίας μας και να δείξουμε ανθρωπιά και αλληλεγγύη.  Έτσι μας βοηθάει να  φωτίσουμε τη δική μας μέθεξη, να εμπλουτίσουμε με αυτό τον τρόπο τη δικό μας βλέμμα, μέσα από μια διαφορετική οπτική γωνία, και παράλληλα να διαφωτιστεί καλύτερα αυτό το τόσο σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, όπως είναι το προσφυγικό.

Αυτή η Έκθεση έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί δείχνει πώς η τέχνη, με τις ευαίσθητες κεραίες της, μπορεί να αναδείξει πτυχές ενός ιδιαίτερα κρίσιμου θέματος, να μας ευαισθητοποιήσει και να μας κάνει να προβληματιστούμε απέναντι σε ένα τόσο σημαντικό θέμα όπως αυτό των προσφύγων που εγκαθίστανται στη χώρα μας. Μάς βοηθάει επιπλέον να βρεθούμε αντιμέτωποι απέναντι σε διλλήματα – και μάλιστα με πρωτότυπο τρόπο – μπροστά σε φαινόμενα κρίσης, τα οποία πολλές φορές η πεζότητα και η καθημερινότητά μας, μάς εμποδίζει να τα διακρίνουμε. Να τα συνειδητοποιήσουμε και να τα αποδεχτούμε.

Όλο αυτό το μωσαϊκό των διαφορετικών ανθρώπων που προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς, αποτυπώνεται σε αυτήν την πολύ ενδιαφέρουσα και καλαίσθητη έκδοση του ΕΜΣΤ, (της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ και του Τμήματος Πολιτικής Προστασίας και Ανθρωπιστικής Βοήθειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής), την οποία έχουμε τη χαρά να παρουσιάσουμε απόψε εδώ, με τον πολύ εύστοχο και αισιόδοξο τίτλο, “Face Forward…into my home”. Τα πρόσωπα δηλαδή που κοιτάζουν προς το μέλλον και θέλουν να κάνουν την Ελλάδα δεύτερη πατρίδα τους, σπίτι τους.

Πρόκειται για έναν Κατάλογο με τις φωτογραφίες-πορτραίτα των  είκοσι Προσφύγων, τα οποία συνοδεύονται από τις ιστορίες τους σε μία δίγλωσση έκδοση, στα Ελληνικά και τα Αγγλικά, σε φωτογραφική επιμέλεια του Γιάννη Βασταρδή και επιμέλεια κειμένων Μαρίνας Τσέκου. Το φωτογραφικό λεύκωμα συνδυάζει άριστα την αισθητική και την κριτική ματιά. Γιατί δεν πρόκειται μόνο για εξαίρετης καλλιτεχνικής ποιότητας φωτογραφικά πορτραίτα προσφύγων, αλλά για κείμενα που τα διακρίνει η ευαισθησία, και η ποιητικότητα, καθώς και πλούτος συναισθημάτων, αλλά ταυτόχρονα και ο ρεαλισμός. Φωτογραφικό υλικό και κείμενα πετυχαίνουν να κάνουν τον αναγνώστη να διεισδύσει στην ψυχή αυτών των ανθρώπων.

Διαβάζοντας κανείς τις ιστορίες των συμμετεχόντων, διεισδύει στον ψυχικό τους κόσμο και διακρίνει την αισιοδοξία με την οποία ατενίζουν το μέλλον, παρά τα αρνητικά βιώματα του παρελθόντος τους. Φυσικά μέσα σε αυτά διαφαίνεται και μια νοσταλγία  για την πατρίδα τους, αλλά όλοι τους περιγράφουν την κατάστασή τους με ρεαλιστικό τρόπο, ωστόσο χωρίς ίχνος απόγνωσης ή απελπισίας.  Η εικόνα τους δεν προκαλεί οίκτο. Το ξεκίνημά τους στην νέα τους πατρίδα έχουν επίγνωση ότι θα είναι δύσκολο, αλλά αισθάνονται ασφάλεια και σταθερότητα πια στο νέο τους περιβάλλον.

Και τελικά συμπεραίνει κανείς, ότι πέρα από τις διαφορές τους, παρά το διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο, και τις διαφορετικές θρησκείες, υπάρχει μια κοινή γλώσσα που ενώνει, η γλώσσα του συναισθήματος, η οποία, ανεξάρτητα από ηλικία, φύλο, κοινωνική τάξη ή μορφωτικό επίπεδο,  βοηθάει στην ανθρώπινη επικοινωνία και είναι πέρα από εθνικά σύνορα.

Θα πρέπει λοιπόν να συγχαρούμε τους διοργανωτές αυτής της Έκθεσης αλλά και για τον Κατάλογο, τον οποίο παρουσιάζουμε απόψε καθώς και για αυτή την εξαιρετική πρωτοβουλία που βάζει την Τέχνη στη δημόσια σφαίρα, στον δημόσιο διάλογο΄ κυρίως βοηθά εμάς τους Έλληνες να εξοικειωθούμε με την αντίληψη μιας πολυπολιτισμικής  και πολύ-θρησκειακής κοινωνίας, χωρίς προκαταλήψεις και στερεότυπα, με σκοπό την εξάλειψη φαινομένων ξενοφοβίας και ρατσισμού, μαθαίνοντας να συνυπάρχουμε αρμονικά και να σεβόμαστε την ταυτότητα του άλλου.

Η Έκθεση αφορά κυρίως εμάς του Έλληνες και για έναν ακόμη λόγο: στο βαθμό που μάς κάνει να συνειδητοποιήσουμε και να νιώσουμε υπερήφανοι, διότι παρά τα όποια οικονομικά και κοινωνικά μας προβλήματα, παρόλη την κρίση, προσπαθούμε να προσφέρουμε σε αυτούς τους ανθρώπους τη δυνατότητα να κάνουν ένα ξεκίνημα στη ζωή τους και να μπορούν να ονειρεύονται ένα μέλλον ειρηνικό, τη στιγμή που κάποιοι άλλοι στην Ευρώπη κλείνουν τα σύνορά τους.

Ξεφυλλίζοντας τον Κατάλογο της Έκθεσης διακρίνει κανείς στις ιστορίες των  συμμετεχόντων  μια εξοικείωση και ασφάλεια που νιώθουν, παρά το γεγονός ότι έχουν έρθει στη χώρα μας πρόσφατα, όπως λέει η Bibiche χαρακτηριστικά από το Κονγκό:

«[…] εδώ στην Ελλάδα είμαι έτοιμη να ξεκινήσω μια καινούργια ζωή, βγάζοντας από μέσα μου την απόγνωση» (σ.56) ή ο Dabbas από τη Συρία: «Εδώ δεν αισθάνομαι ξένος. Το περιβάλλον, τα πρόσωπα, ο κόσμος, όλα μου μοιάζουν πολύ οικεία» (80) Ή ο Hassan από το Πακιστάν που λέει: «Γνώρισα τι σημαίνει σιγουριά και ασφάλεια» (92)

Συγκλονιστική είναι και η μαρτυρία της Reem από τη Συρία΄ η διαμονή της στην Ελλάδα που γίνεται σιγά σιγά η δεύτερη πατρίδα της, τη βοηθάει να αναλογιστεί για κοινωνικά ζητήματα, όπως για τη θέση της γυναίκας στη χώρα της, αλλά και για τη θρησκευτική της ταυτότητα,  και να οδηγηθεί μέσα από συγκρίσεις, από την ετερογνωσία στην αυτογνωσία. Και να καταλήξει στο τέλος της ιστορίας της αισιόδοξα: «Όσο σκοτεινός κι αν είναι ο δρόμος που έχουμε μέχρι τώρα διανύσει, πάντα στο τέλος του θα υπάρχει ένα φως». (127)

Τελειώνοντας θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι τέτοιες αξιόλογες πρωτοβουλίες αξίζουν συγχαρητήρια γιατί βοηθούν στο να διαφωτίζονται καλύτερα προβλήματα που σχετίζονται με τις διαπολιτισμικές σχέσεις. Κάθε μορφή τέχνης μπορεί να συμβάλει στην επίλυση ή έστω στην εξομάλυνση σημαντικών θεμάτων, όπως π.χ. η αρμονική συνύπαρξη ανθρώπων μέσα σε μια πλουραλιστική και πολυπολιτισμική κοινωνία, ένα θέμα τόσο επίκαιρο και πολυσυζυτημένο στις ημέρες μας. Ας ελπίσουμε να υπάρξουν και στο μέλλον ανάλογες πρωτοβουλίες και εύχομαι η συγκεκριμένη Έκθεση και ο Κατάλογός της να ταξιδέψουν εκτός συνόρων και να καταφέρουν να περάσουν ένα ηχηρό μήνυμα και σε άλλους λαούς της Ευρώπης ότι για τους πρόσφυγες τα τείχη πρέπει να πέσουν.