ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Face and speech are interlinked. The face speaks.
It talks, and it is the essence of the person that makes this possible
and kick-starts any conversation.
Emmanuel Lévinas, Ethics and Infinity1
Η άποψη ότι τα μουσεία δεν είναι νήσοι απομονωμένοι αλλά χρειάζεται να συντονίζονται με τη ζωή εκτός των τειχών τους2, διατυπωμένη από την Alma Wittlin το 19703, ηχεί ακόμη και σήμερα ως ιδιαίτερα επίκαιρη. Στο πλαίσιο της ταχύτατα μεταβαλλόμενης σύγχρονης κοινωνίας η οποία γίνεται ολοένα και πιο πολυσυλλεκτική και πολυπολιτισμική, τα μουσεία καλούνται να προσαρμοστούν και να επανεξετάσουν τον κοινωνικό ρόλο τους. Οι μεταβολές στη δημογραφική και πολιτισμική σύνθεση των ευρωπαϊκών πόλεων αποτελούν τη σύγχρονη πρόκληση για τα μουσεία, στην οποία καλούνται να απαντήσουν, αναλαμβάνοντας δράση ώστε να γίνουν περισσότερο συμμετοχικά και να προάγoυν την κοινωνική συνοχή. Εξ άλλου, αν τα μουσεία σήμερα δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα διαφορετικών πολιτισμικών και κοινωνικών ομάδων, θα αντιμετωπίζονται από το κοινό ως πολυτέλεια που απευθύνεται στους λίγους προνομιούχους.
Στην Τέχνη, ως πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας, ανιχνεύονται πτυχές και αναδεικνύονται όψεις της πραγματικότητας μέσα από τη συμβολική, γι’ αυτό και βαθιά κριτική, γλώσσα της. Οι σύγχρονες κρίσιμες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών και ζητήματα όπως ο πόλεμος, η βία, η καταπίεση, οι δικτατορίες, οι πρόσφυγες, οι διακρίσεις, ο αποκλεισμός και η φτώχεια, απασχολούν τους σύγχρονους καλλιτέχνες οι οποίοι με το έργο τους ελέγχουν, παίρνουν θέση απέναντι και, συχνά, αναδεικνύουν την άλλη όψη, ανοίγοντας τον δρόμο στον διάλογο, την επαναθεώρηση ή και την επανατοποθέτηση σε παγιωμένες αντιλήψεις.
Το πρόγραμμα Face Forward …into my home αξιοποίησε αυτά τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης τέχνης και προσκάλεσε σε διάλογο ανθρώπους από άλλες χώρες οι οποίοι έχουν έρθει πρόσφατα ως πρόσφυγες στην Ελλάδα και πλέον ζουν στην Αθήνα. Η πρόσκληση δεν αποσκοπούσε μόνο στο να διευκολύνει την πρόσβαση στην τέχνη και τον πολιτισμό σε μια ομάδα συμπολιτών για τους οποίους εκ των πραγμάτων, στην παρούσα φάση της ζωής τους, η επίσκεψη σε ένα μουσείο δεν μπορεί να αποτελέσει προτεραιότητα της καθημερινότητάς τους. Βασική επιδίωξη του προγράμματος ήταν και να καταστήσει τους συμμετέχοντες πρόσφυγες ενεργούς συμμέτοχους στον διάλογο πάνω σε θέματα που απασχολούν κάθε σύγχρονο πολίτη, κάθε άνθρωπο. Πρόκειται για τον διάλογο τον οποίο η σύγχρονη τέχνη επιδιώκει εν τέλει να ενεργοποιήσει και του οποίου θεμελιακά στοιχεία αποτελούν ο πολιτισμικός πλουραλισμός και ο αμοιβαίος σεβασμός.
Με αφορμή και ερέθισμα για την έναρξη του διαλόγου έργα από τη συλλογή του ΕΜΣΤ, χωρίς να προϋποτίθεται προηγούμενη επαφή και εξοικείωση με τη σύγχρονη τέχνη, οι συμμετέχοντες ανασύρουν μνήμες, κάνουν συνδέσεις με εμπειρίες από την προηγούμενη ή την παρούσα φάση της ζωής τους και μοιράζονται ιδέες, συναισθήματα και επιθυμίες με την ομάδα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, συνθέτονται σταδιακά οι προσωπικές αφηγήσεις ανθρώπων διαφορετικής εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής και διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων ή καταβολών, οικογενειακής και κοινωνικής κατάστασης, ηλικίας, σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου. Το σύνολο δε των αφηγήσεων αναδεικνύει ποικιλία χαρακτήρων, απόψεων, νοοτροπιών, συναισθηματικών αποχρώσεων και εντάσεων αλλά και τον κοινό πυρήνα όλων που είναι τα όνειρα για το μέλλον και η βαθιά ανάγκη για επικοινωνία.
Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το προσφυγικό ζήτημα στις μέρες μας, τόσο μέσα από εικόνες όσο και μέσα από κείμενα, εστιάζει περισσότερο στη σκληρότητα, την ταλαιπωρία και την απελπισία. Είναι αμφίβολο το κατά πόσο μπορεί έτσι να αναπτυχθεί το αίσθημα του σεβασμού απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους, η ελπίδα για το μέλλον τους καθώς επίσης και η αλληλεγγύη, η αποδοχή και η κοινωνική συνοχή. Επιπλέον, οι πρόσφυγες δεν είναι αριθμοί και ποσοστά, όπως συχνά γίνεται αναφορά σε αυτούς.
Για τους παραπάνω λόγους, το πρόγραμμα Face Forward …into my home και η ομότιτλη έκθεση παρουσιάζουν το θέμα διαφορετικά, όπως περιγράφεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στη φράση του Emmanuel Lévinas: «Βλέπω το πρόσωπο, σημαίνει μιλώ για τον κόσμο»4.
Η έκθεση Face Forward …into my home συγκεντρώνει το υλικό που δημιουργήθηκε μέσα από το ομότιτλο πρόγραμμα, δηλαδή είκοσι φωτογραφικά πορτρέτα μαζί με τις ισάριθμες ηχογραφημένες προσωπικές αφηγήσεις των απεικονιζόμενων. Η δημιουργία των πορτρέτων και η σε μεγάλες διαστάσεις παρουσίασή τους στην έκθεση έχουν ως σκοπό να αποκαλύψουν τη μοναδικότητα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε προσώπου τα οποία, μαζί, συνθέτουν τη φυσιογνωμία του σύγχρονου κόσμου. Ο δε θεατής καλείται να συναντήσει τα πρόσωπα και να ακούσει τη φωνή τους και να διαπιστώσει ότι οι όποιες διαφορές δεν χωρίζουν αλλά, αντίθετα, κάνουν τις κοινωνίες πλουσιότερες. Ακόμα περισσότερο, ο θεατής καλείται να διαπιστώσει ότι, τελικά, οι ομοιότητες, οι κοινές ελπίδες, οι κοινές αγωνίες και τα βαθύτερα συναισθήματα αποτελούν κοινό τόπο στον οποίο όλοι συνυπάρχουμε.
Ίσως, η έκθεση Face Forward …into my home δώσει νέο νόημα στην ιδέα του André Malraux για το μουσείο, το οποίο θεωρεί ότι είναι «από εκείνα τα μέρη που δίνουν μια υψηλή ιδέα για τον άνθρωπο»5.
Μαρίνα Τσέκου
Επιμελήτρια Εκπαίδευσης ΕΜΣΤ
1 Lévinas, Emmanuel. Ethics and Infinity. Duquesne University Press, 1995, Pittsburgh.
2 «Museums are not islands in space; they have to be considered in the context of life outside their walls.»
3 Wittlin, Alma S. “A Twelve Point Programme for Museum Renewal.” Reinventing the Museum: Historical and Contemporary Perspectives on the Paradigm Shift, edited by Gail Anderson, The MIT Press, 1970, Cambridge, Mass.
4 Lévinas, Emmanuel. Ολότητα και άπειρο. Μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εξάντας, 1989, Αθήνα.
5 Malraux, André. Το Φανταστικό Μουσείο. Μτφρ. Νίκος Ηλιάδης, Πλέθρον, 2007, Αθήνα.
ΠΟΡΤΡEΤΟ
Ο ζωγράφος κατασκευάζει, ο φωτογράφος αποκαλύπτει.
Susan Sontag, On Photography
Από την προϊστορική εποχή έως σήμερα, η προσωπογραφία-πορτρέτο αποτελεί αγαπημένο θέμα σε όλους τους πολιτισμούς. Γι’ αυτόν τον λόγο, η προσωπογραφία είναι αρχέγονο και ταυτόχρονα σύγχρονο θέμα τόσο για τον καλλιτέχνη — τον φωτογράφο, στην περίπτωσή μου — όσο και για την καλλιτεχνική δημιουργία γενικότερα.
Υπό αυτή την οπτική, τα φωτογραφικά πορτρέτα είναι ανθρώπινα ψυχογράμματα που στέκονται σε μια συγκεκριμένη στιγμή δημιουργώντας μια εικόνα του πρόσφατου παρελθόντος ή του παρόντος. Αποκαλύπτοντας ή δημιουργώντας αινιγματικές φυσιογνωμίες, καλούν τον θεατή να κοιτάξει στα μάτια τον φωτογραφούμενο και να αποκωδικοποιήσει τη σκέψη του, την έκφρασή του και τον δικό του κόσμο. Χαρακτηριστικά, ο πίνακας ζωγραφικής του Γιοχάνες Βερμέερ Το Κορίτσι με Το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι είναι αινιγματικός καθώς, μολονότι η απεικονιζόμενη κοπέλα φαίνεται ότι θέλει να πει κάτι στον θεατή, δεν το αποκαλύπτει.
Από την αρχή της καριέρας μου ως φωτογράφος, έχω αγαπήσει τα πορτρέτα, κυρίως επειδή ο άνθρωπος — μοναδικό αντικείμενο του συγκεκριμένου φωτογραφικού είδους — είναι όν πολύπλοκο και γεμάτο αντιφάσεις οι οποίες, πολλές φορές, ξαφνιάζουν ακόμα και τον ίδιο. Ταυτόχρονα, έχω συνειδητοποιήσει ότι ένα πορτρέτο πρέπει, πρώτα απ’ όλα, να είναι μια καλή φωτογραφία αλλά και ένα μέρος του εαυτού μου — ή και ολόκληρος εγώ — επειδή απεικονίζει τις σκέψεις μου, τις ανησυχίες μου, την κουλτούρα μου, τα πιστεύω μου και, γενικότερα, τη φωτογραφική πρόοδό μου.
Τα πρόσωπα δε τα οποία μου προξενούν ενδιαφέρον να φωτογραφίσω δεν είναι απλές, καθημερινές φωτογραφικές προσωπικότητες• τα αναζητώ με βάση τις απόψεις μου για τη σύνθεση, το φως και το φόντο, προσπαθώντας να κάνω ταυτόχρονη δήλωση όχι μόνον για τον φωτογραφούμενο αλλά και για εμένα.
Μέσα από αυτή τη διαδικασία και προσπαθώντας να γνωρίσω όσο μπορώ περισσότερο τους ανθρώπους πριν τους φωτογραφίσω, ανακάλυψα ότι η κάθε μικρή ή μεγάλη ιστορία που κρύβει ο καθένας μέσα του, αν την ακούσω και παράλληλα μοιραστώ τη δικιά μου, ξεκλειδώνει έναν κόσμο μυστηρίου που μόνο εμείς οι δύο — φωτογράφος και φωτογραφούμενος — ξέρουμε. Επίσης, αποκαλύπτει ένα ‘μονοπάτι’ στο οποίο, με τη γνώση που πλέον έχω για το φως και το κάδρο, μπορώ να δημιουργήσω αινιγματικές εικόνες με φιγούρες που στέκονται μπροστά από τον φακό μου θέλοντας να πούνε κάτι, χωρίς όμως ο θεατής να ξέρει τι.
Έτσι, η καριέρα μου στα πορτρέτα πήρε άλλη πορεία στην οποία φωτογραφίζω όχι με την κάμερα αλλά με την καρδιά και τη σκέψη μου.
Σήμερα, μέσα από το Face Forward …into my home, νιώθω σαν να γύρισα στην αρχή — στο μέρος που γεννήθηκα, μεγάλωσα και έπαιξα — αλλά πιο ώριμος, δημιουργώντας ανθρώπινα πορτρέτα χωρίς να με ενδιαφέρει ο εντυπωσιασμός. Το μόνο που με ενδιέφερε ήταν οι ανθρώπινες υπάρξεις που στάθηκαν μπροστά μου, μου προκάλεσαν ερωτήματα για τα βλέμματα χαράς, θλίψης και ευτυχίας που τόσο περήφανα μου έδειξαν και με έκαναν να δώσω όλον τον χώρο στον ‘ήρωα της στιγμής’.
Τόσο οι ιστορίες όσο και τα πορτρέτα αυτών των ανθρώπων δημιουργούν έναν σύγχρονο ρεαλισμό, απόλυτα ενταγμένο στην πραγματικότητα. Αφενός, οι αφηγούμενες ιστορίες τους είναι πραγματικές και έντονα ρεαλιστικές. Αφετέρου, τα φωτογραφικά πορτρέτα τους συνεχίζουν τις ιστορίες τους χωρίς αντιφατικά σχόλια και αντιπαραθέσεις και προχωράνε βαθύτερα. Ο δε θεατής καλείται να ταυτιστεί με τους φωτογραφούμενους και να συνειδητοποιήσει ότι, πλέον, πέρα από τις ιστορίες, συναντιόνται και τα όνειρα — τα οποία είναι πανανθρώπινα.
Γιάννης Βασταρδής
Φωτογράφος – Ειδικός Θεραπευτής 18 Άνω